ტყის კოდექსის მოსალოდნელი შედეგების სივრცითი ანალიზი
ტყე, ბუნების სხვა ელემენტებთან ერთად, მნიშვნელოვან რესურსს წარმოადგენს. ერთი მხრივ, იგი, როგორც ბიომრავალფეროვანი ეკოსისტემის ნაწილი, უზრუნველყოფს ჯანსაღი ბუნებრივი გარემოს შექმნას. მეორე მხრივ, ტყე მოიაზრება სოციალური და ეკონომიკური კეთილდღეობის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან წყაროდ. ამდენად, ტყის რესურსის მართვის პრინციპებსა და მის გამოყენებაზე დაწესებულ რეგულაციებს არსებითი მნიშვნელობა ენიჭება.
ტყე საქართველბოს საერთო ფართობის 40%-ს შეადგენს და მისი რესურსით საყოველთაო სარგებლობა (მდგრადობის პრინციპების გათვალისწინებით) უზრუნველყოფილია კონსტიტუციით (მუხლი 29). თუმცა, გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტროს ინიციატივითა და საქართველოს პარლმენტის მიერ დამტკიცებული ტყის ახალი კოდექსი, რომელიც 2021 წლის 1 იანვრიდან უნდა ამოქმედდეს, ზღუდავს ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ ტყის რესურსებით სარგებლობას და ტყეზე საკუთრების ახალ ფორმებს გვთავაზობს. კერძოდ, შეტანილი ცვლილებები საქართველოს საპატრიარქოს, ანიჭებს ტყეზე საკუთრების ექსკლუზიურ უფლებას და სურვილის შემთხვევაში გადასცემს მას გარკვეულ ფართობს.
ეს ცვლილებები ქმნის უთანასწორო პირობებს ადგილობრივი მოსახლეობისთვის.
მოცემულ ანალიზში, ვცდილობ, სივრცითი ასპექტის საფუძველზე, შევაფასო კანონპროექტის მოსალოდნელი შედეგები.
ტყის რესურსები და საქართველოს საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში მყოფი ეკლესია-მონასტერბი ტყიდან 500 მეტრის რადიუსში. დააკლიკეთ სურათის გასადიდებლად.
ზემოთ მოცემული რუკა ასახავს ტყისა და მდინარის რესურსების და მართლმადიდებლური ეკლესია-მონასტრების სივრცით განაწილებას სამხარეო საზღვრების ფარგლებში.
პირველი, რაც თვალსაჩინოა, ეს არის რეგიონებში ბუნებრივი რესურსების არათანაბარი განაწილება. ტყის საფარით უმეტესწილად დაფარულია ქვეყნის დასავლეთ ნაწილი, სადაც ტყეს ტერიტორიის უდიდესი ნაწილია უკავია. ხოლო, ქვეყნის აღმოსავლეთ ნაწილში, გარდა გარკვეული ფრაგმენტებისა, ტყის რესურსი მცირეა.
ახალი კანონპროექტი საქართველოს საპატრიარქოს აძლევს შესაძლებლობას ქვეყნის მასშტაბით (გარდა ოკუპირებული ტერიტორიებისა) ფლობდეს ეკლესიების მიმდებარედ არსებული ტყის ნაწილს. გარკვეულ არეალებში ეკლესიების მაღალი კონცენტრაცია განაპირობებს მსხვილი საკუთრებების წარმოქმნას. შესაბამისად, რეგიონებში, სადაც, ერთი მხრივ, მცირეა ტყის რესურსი, ხოლო მეორეს მხრივ, დიდი რაოდენობით ეკლესიებია წარმოდგენილი, საპატრიარქოსთვის პოტენციურად გადასაცემი ტყის ფართობის ხარჯზე, მნიშვნელოვნად შემცირდება სახელმწიფოს/მუნიციპალიტეტის საკუთრებაში არსებული ტყე და ამასთან, მოსახლეობის მიერ ტყის რესურსით სარგებლობის შესაძლებლობა.
საინტერესოა კლასტერების სახით წარმოქმნილი ორი არეალი, სადაც გახმაურებულია დაპირისპირება ეკლესიის წარმომადგენლებსა და ადგილობრივ მოსახლეობას შორის. დაპირისპირების საგანს, ძამას ხეობის და ბოდბის ეპარქიებში, წარმოადგენს ადგილობრივი მიწები.
სახელმწიფოს გარდა ტყის მესაკუთრე შესაძლოა იყოს მუნიციპალიტეტიც. ამიტომ, ადგილობრივ დონეზე შეფასება მეტად მნიშვნელოვანია. ქვემოთ წარმოდგენილია ორი რუკა, რომელთაგან ერთი გვიჩვენებს მუნიციპალიტეტის საზღვრებში მოქცეული ტყის რესურსის შეფარდებას მის საერთო ფართობთან, ხოლო მეორე, მუნიციპალიტეტებში საპატრიარქოს ტყის პოტენციური რესურსის განაწილებას. მუნიციპალიტეტებში ტყის რესურსის განაწილების მაჩვენებლები განსხვავებულია და სამი ძირითადი ჯგუფი გამოიყოფა, სადაც ტყეს მთლიანი ფართობის პროცენტული წილი უჭირავს: 1. 10%-ზე ნაკლები (ჯამში ასეთი 12 მუნიციპალიტეტია); 2. 11–50% (39 მუნიციპალიტეტი); 3. 50%-ზე მეტი (19 მუნიციპალიტეტი). ერთი მუნიციპალიტეტის საზღვრებში ტყის საფარი არ გვხვდება.
ამგვარად, ტყის რესურსის გეოგრაფიული განაწილება თვითმმართველ ერთეულებს შორის არათანაბარია. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მოცემულ საზღვრებში წარმოდგენილი ტყე არ გულისხმობს, რომ მისი მესაკუთრე მუნიციპალიტეტია. კანონმდებლობით გათვალისწინებულია ადგილობრივი მნიშვნელობის ტყის კრიტერიუმების განსაზღვრა და მისი მუნიციპალიტეტისთვის გადაცემის წესების შემუშავება 2030 წლის 1 იანვრამდე (ტყის კოდექსი, მუხლი 95).
ტყის რესურსის შეფასება მუნიციპალიტეტების მიხედვით. დააკლიკეთ სურათის გასადიდებლად.
მეორე რუკა გვიჩვენებს საპატრიარქოს რესურსს მუნიციპალიტეტის რესურსთან შეფარდებით. 17 მუნიციპალიტეტში არ გვხვდება ეკლესია ტყიდან 500 მეტრის რადიუსში, რის გამოც, საპატრიარქო ამ მუნიციპალიტეტებში ვერ მოითხოვს ტყის რესურსის გადაცემას.
ყველა დანარჩენ შემთხვევაში საპატრიარქოს შეუძლია ტყის რესურსის მფლობელობაზე ჰქონდეს პრეტენზია. მათგან, 38 მუნიციპალიტეტში, ეს რესურსი მხოლოდ 1%-მდეა. ეს არის მუნიციპალიტეტები, სადაც ტყის ფენა დიდ ტერიტორიაზე ვრცელდება (50%<), ან ეკლესია-მონასტრები მცირე რაოდენობით არის წარმოდგენილი. 16 მუნიციპალიტეტში კი საპატრიარქოს რესურსი 1-დან 79%-მდე (ქ. ახალციხე) მერყეობს. მოცემული ორი რუკის შედარება თვალსაჩინოს ხდის, რომ რიგ შემთხვევებში, საპატრიარქოს პოტენციური რესურსი, ზღუდავს მუნიციპალიტეტებში სახელმწიფო ან მუნიციპალური საკუთრების ტყის ფართობს.
ყურადსაღებია ასევე, ტყის მართვის მოდელის რამდენიმე ასპექტი:
მუნიციპალიტეტის საზღვრებში წარმოდგენილი სხვადასხვა სტატუსის მქონე ტყის მიმართ შესაძლოა განსხვავებული მართვითი ღონისძიებები იქნას გატარებული — მუხლი 21, პუნქტი 5.
გაურკვეველია კერძო საკუთრებაში არსებულ ტყეზე ზედამხედველობის უფლებამოსილება და პასუხისმგებლობა (მუხლი 22, პუნქტი 1).
გაურკვეველია სტიქიური მოვლენების დროს, კერძო მესაკუთრის როლი და პასუხისმგებლობა - კოდექსის თანახმად, ტყის მართვის ორგანო მონაწილეობს ტყეში სტიქიური მოვლენების დროს საგანგებო ღონისძიებებში, თუმცა არ არის მითითება კერძო მესაკუთრის პასუხისმგებლობაზე ამ ნაწილში. ასევე, საინტერესოა 74-ე მუხლის მე-2 პუნქტი, რომლის თანახმადაც, სახელმწიფო ბიუჯეტიდან საქართველოს საპატრიარქოსთვის დამატებითი ფინანსური დანახარჯები დაშვებულია.
სტიქიური მოვლენებიდან, აქტუალურია ხანძარი (იხ. საქართველოში ხანძრების სივრცითი ანალიზის შესახებ). ხანძრების გავრცელების რუკაზე სტიქიის სიხშირე თვალსაჩინოა. ასევე, ვხედავთ, რომ ხანძრების გავრცელება 2014–2018 წლებში ძალზედ მაღალი იყო იმ არეალებში, სადაც საპატრიარქოს პოტენციური რესურსი დიდია. ხანძრით დაზიანებულ ტყესთან მიმართებაში გასატარებელი ღონისძიებები სპეციფიურია, რადგან ტყის საფარის აღდგენა საკმაოდ რთული პროცესია.
საეჭვოა, საპატრიარქოს კომპეტენციის ფარგლებში, რამდენად მართებული ღონისძიებების გატარებას უნდა ველოდოთ მსგავს ვითარებაში. მით უფრო, მოცემული ღონისძიებები დამატებით დანახარჯებს მოითხოვს, რაც, დიდი ალბათობით, სახელმწიფო ბიუჯეტიდან დაიფარება. შედეგად, ჩნდება კითხვა, თუ რატომ უნდა ფლობდეს კონკრეტული ინსტიტუცია ხალხის ბუნებრივ რესურსს, ზღუდავდეს მოსახლეობის მიერ მისით სარგებლობის უფლებას და ამასთან, ვერ უზრუნველყოფდეს მის კონსერვაციას და დაცვა/აღდგენისათვის მნიშვნელოვან ღონისძიებებს.
ტყის ერთ სულ მოსახლეზე განაწილება არის ერთ-ერთი კრიტერიუმი ტყის რესურსზე ადამიანური ზემოქმედების შესაფასებლად. ქვეყნის, როგორც „ტყით მდიდარი“ ან „ტყით ღარიბი“, შეფასებისას, საგულისხმოა გარკვეული გარემოებების გათვალისწინება და რესურსის არა ერთიანობაში, არამედ ერთ სულ მოსახლეზე დაფუძნებით გაანალიზება.
ზოგადად, ტყე განსხვავდება ტიპისა და გარემო პირობების მიხედვით, მაგალითად, მშრალი, ნელა ზრდადი, მეჩხერი, მჭიდრო, მაღალპროდუქტიული ტენიანი და ა.შ. ასევე, მნიშვნელოვანია ტყის პროდუქტების გამოყენებისა და მასზე დამოკიდებულების, მის ჩამნაცვლებელ სხვა პროდუქტებზე ხელმისაწვდომობის და წარმოების მოცულობის შეფასება. ტყის ფართობის განაწილება ერთ სულ მოსახლეზე აღწერს ტყეზე ზემოქმედების მხოლოდ ერთ ელემენტს (Constance L. McDermott et al., 2010).
ამდენად, ერთ სულზე განაწილებული ტყის ფართობის მაღალი მაჩვენებლების შემთხვევაშიც კი, ბუნებრივი პირობების და სხვა ფაქტორების გათვალისწინებით, ადამიანის ზემოქმედება, შესაძლოა უარყოფითად აისახოს ტყეზე და ზოგადად ბუნებაზე.
ტყის დიდი ფართობი თავისთავად არ გულისხმობს მასში არსებული პროდუქტების დიდ რესურსს და სხვა დამატებითი გარემოებების უგულვებელყოფის შემთხვევაში, შესაძლოა არარაციონალურად მოხდეს მისი მოხმარება. ხოლო, მცირე რესურსის შემთხვევაში კიდევ უფრო იზრდება ამის რისკი. საპატრიარქოსთვის გადაცემული ტყის ტერიტორიაზე შეიზღუდება ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ ტყის პროდუტების გამოყენება, რადგანაც კერძო ტიპის ტყეზე დაშვებულია მხოლოდ მოსახლეობის თავისუფლად გადაადგილება (თუმცა, შესაძლოა შეიზღუდოს გარკვეული დაცვითი/აღდგენითი სამუშაოების პერიოდში), ხოლო, ტყის პროდუქტების გამოყენება დაუშვებელია. შესაბამისად, შემცირებულ ტყის ფართობზე გაიზრდება დატვირთვა, რაც თავისთავად გაზრდის ბუნებაზე ადამიანის ნეგატიურ ზემოქმედებას.
როგორ შემცირდება ტყის რესურსი ერთ სულ მოსახლეზე, საპატრიარქოსთვის მისი გადაცემის შემთხვევაში.
ზემოთ მოცემული ვიზუალი ასახავს ერთ სულ მოსახლეზე ტყის ფართობის შემცირების მაჩვენებლებს (%) საპატრიარქოსთვის ტყის გადაცემის შემთხვევაში. ასევე, ერთ სულზე განაწილებულ ფართობს (კვ.მ.) არსებულ და ცვლილებით გამოწვეულ შემთხვევებში. მუნიციპალიტეტების უდიდეს ნაწილში მცირდება მაჩვენებელი, თუმცა რამდენიმე მათგანში უკიდურესად იკლებს ერთ სულზე განაწილებული რესურსი. მაგალითად, ქალაქ ახალციხეში, სადაც ისედაც მცირეა მაჩვენებლი - ერთ სულზე 14.2 კვ.მ, კრიტიკულად იკლებს (78.65%) და შეადგენს 3 კვ.მ-ს. უნდა აღინიშნოს, რომ ერთ სულ მოსახლეზე რესურსის მნიშვნელოვანი კლება ძირითადად ქალაქებში შეინიშნება, სადაც ურბანული ტყე დამატებითი ღირებულების და მნიშვნელობის მქონეა.
ქვემოთ წარმოდგენილი გრაფიკული ანალიზი, თვალსაჩინო ილუსტრაციაა იმისა, რომ საპატრიარქოს დინამიურად მაღალი ინტერესი გააჩნია უძრავ ქონებასთან დაკავშირებით. მოცემული ანალიზი ეყრდნობა საჯარო რეესტრის ეროვნული სააგენტოს ვებ-გვერდზე მოძიებულ ინფორმაციას და მოიცავს 2006 წლიდან 2020 წლის მარტის თვემდე პერიოდში უძრავ ქონებაზე გაკეთებულ განაცხადებს. მონაცემებში „წელი“ გულისხმობს საჯარო რეესტრში განაცხადის შეტანის თარიღს.
პირველ რიგში, თვალსაჩინოა, რომ საკუთრებასთან დაკავშირებით საჯარო რეესტრში მიმართვიანობის პროცესი 2009 წლიდან გააქტიურდა და თითქმის ინარჩუნებს ტენდენციას, თუმცა, მაჩვენებლები გარკვეულ წლებში გამოკვეთილად მაღალია.
მეორე გრაფიკი აჯამებს განაცხადის ტიპებს (მოძიებული განაცხადების ტიპები დაჯგუფებულია 5 ძირითად კატეგორიად, იხილეთ დეტალურად). როგორც ვხედავთ, საპატრიარქოსთვის უძრავი ქონების ჩუქება/გადაცემა მთელი ამ პერიოდის მანძილზე აქტუალური იყო. საინტერესოა ის გარემოება, რომ თუკი 2016 წლამდე ძირითადად რეგისტრაციისა და არსებულ რეგისტრაციებში ცვლილების განხორციელების მიზნით ხდებოდა განაცხადების შეტანა, 2016 წლიდან, დაიწყო რეგისტრაციის მოთხოვნა სახელმწიფო პროექტის ფარგლებში და ამ ტიპის განაცხადების რაოდენობამ პიკს მიაღწია 2019 წელს. სახელმწიფო პროექტით გათვალისწინებული რეგისტრაციის ტიპი ამყარებს მოსაზრებას, რომ სახელმწიფოს მხრიდან მაღალია კონკრეტული რელიგიური ინსტიტუციის მიმართ მხარდაჭერა.
მესამე გრაფიკზე ნაჩვენებია საპატრიარქოს განაცხადებზე მიღებული გადაწყვეტილებების პროცენტული განაწილება. სტატუსი „დასრულებული“ გულისხმობს განაცხადის მოთხოვნის დაკმაყოფილებას. რაც შეეხება სტატუსებს — „შეწყვეტილი“, „უარი“, ანალიზში არ არის წარმოდგენილი ამ გადაწყვეტილებათა მიზეზი. როგორც ვხედავთ, უმრავლეს შემთხვევაში მოთხოვნა დაკმაყოფილებულია. განაცხადის მოთხოვნაზე უარი პროცენტულად ძალზედ მცირეა წლების მანძლზე, გარდა მაჩვენებლის მცირედით გაზრდისა, 2019 წელს. შეწყვეტის სტატუსი ასევე მცირე წილითაა წარმოდგენილი, თუმცა, 2016–2019 წლებში შედარებით გაიზარდა და 2019 წელს თითქმის 1/5 შეადგინა. რაც შეეხება, მიმდინარე განაცხადებს, მხოლოდ 2017–2020 წლებში დარეგისტრირებული განაცხადები არის განხილვის პროცესში. აქედან, 2017–2019 წლებში მათი განაწილება მცირეა. ხოლო, 2020 წელს, მაღალი პროცენტული მაჩვენებელი განპირობებულია იმით, რომ მონაცემები 2020 წლის მარტის თვეში იქნა მოპოვებული, როცა კალენდარული წელი ახალი დაწყებული იყო.
განაცხადების სივრცითი განაწილება გვიჩვენებს, რომ რაოდენობრივად ყველაზე მეტი განაცხადი ქ. თბილისში არსებულ უძრავ ქონებაზე გაკეთდა. ასევე, შედარებით მაღალია დედაქალაქის მიმდებარე მუნიციპალიტეტებში გაკეთებული განაცხადები.
ამგვარად, უძრავი ქონების განაცხადების შეფასება ქმნის ვარაუდის საფუძველს, რომ საპატრიარქო გამოიყენებს ტყის კოდექსით მინიჭებულ პრივილეგიას და ტყის დარეგისტრირების ყველა შესაძლებლობას მიმართავს.
ტყის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, საჭიროა კოდექსის მეტად სიღრმისეულად გააზრება მრავალი კომპონენტის გათვალისწინებით, ვიდრე მოცემულ სტატიაში იქნა განხილული. თუმცა, მოცემული ანალიზი ცხადჰყოფს, რომ საქართველოს საპატრიარქოსთვის ამ უფლებამოსილების მინიჭება გარკვეული საფრთხეების შემცველია, რომელთაგან გამოიკვეთება შემდეგი:
ტყის რესურსის მართვის მოდელი, რომელშიც ერთ-ერთი აქტორი არის რელიგიური ინსტიტუცია. გარდა ამისა, საპატრიარქო ექსკლუზიური სუბიექტია, რაც არასამართლიან გარემოს ქმნის სხვა რელიგიური უმცირესობების მიმართ.
ტყის რესურსის სამართავად დაკისრებული პასუხისმგებლობის შესრულების მონიტორინგის სირთულე, რასაც მოწმობს მიმდინარე მოვლენებთან დაკავშირებით მიღებული გამოცდილებაც. კერძოდ, მსოფლიო პანდემიის პირობებში, საქართველოს საპატრიარქო აღმოჩნდა ერთადერთი ინსტიტუცია ქვეყანაში, რომელზეც არ გავრცელდა სამთავრობო რეგულაციები. ხოლო, ზედამხედველობის განხორციელება მუნიციპალიტეტების მიერ კიდევ უფრო კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს საკითხს სუსტი თვითმმართველობების პირობებში.
ქვეყნის მოსახლეობისთვის ტყით სარგებლობის უფლების შეზღუდვა. ამ მხრივ, საინტერესო იქნება მოსახლეობის ტყეზე დამოკიდებულების შეფასება.
ბუნებრივ გარემოზე ადამიანური ზემოქმედების ზრდის რისკი. იმ შემთხვევაში, თუ მოსახლეობის მიერ ტყის პროდუქტების მოხმარების ინტენსივობა შენარჩუნდება ტყის შემცირებულ ფართობზე, შესაძლოა დაირღვეს ტყის რესურსების რაციონალურად გამოყენების პრინციპი.
მეთოდოლოგია
კანონით არ არის განსაზღვრული თუ რა მანძილი მოიაზრება ეკლესია-მონასტრების მიმდებარედ არსებულ ტყემდე. მიმდებარე მანძილის ინდივიდუალური აღქმა, რასაკვირველია, მანიპულაციის საშუალებას იძლევა და შესაძლოა თითოეული ეკლესიის შემთხვევაში განსხვავებული მანძილი იქნას დადგენილი. ანალიზში გამოვიყენე მხოლოდ ის ეკლესია-მონასტრები, რომელთა მაქსიმალური მანძილი მიმდებარე ტყის კონტურამდე არის 500 მეტრი. ჯამში, გამოვლინდა 252 ასეთი ერთეული; აქედან, 19.8% (50 ერთეული) უშუალოდ ტყეშია განლაგებული, ხოლო 44.4% (112 ერთეული) ტყის კონტურამდე დაშორებულია 100 მ-მდე მანძილით. შედეგად, ეკლესიების უმრავლესობა - 64.2%, ტყეში, ან ტყესთან ძალიან ახლოს, მდებარეობს. დანარჩენი - 35.2%, 100-დან 500 მ-მდე მანძილით არის დაშორებული, რაც, ახლო განლაგებად შეგვიძლია მივიჩნიოთ. ანალიზისთვის შერჩეული მანძილი პირობითია და ვფიქრობ, მინიმალურია იმისა, რაც შესაძლოა მიჩნეულ იქნას მიმდებარე მანძილად.
ანალიზი, თავისთავად, არ არის სრული რიგი ფაქტორების გათვალისწინებით:
ტყის საფარის სახით გამოყენებული ინფორმაცია ტყის ბუნებრივ კონტურს წარმოადგენს, თუმცა, ასევე არსებობს სახელმწიფო ტყის ფონდი, რომლის საზღვრებიც არ მოდის სრულ თანხვედრაში ტყის ბუნებრივ საფართან. ამასთან, კოდექსის თანახმად, 2026 წლის 1 იანვრამდე უნდა მოხდეს სახელმწიფო ტყის საზღვრების კორექტირება (საქართველოს ტყის კოდექსი, მუხლი 96);
მართლმადიდებლური ეკლესია-მონასტრების რაოდენობა სავარაუდოდ ბევრად მეტია, ვიდრე მოძიებული მონაცემი;
არ არსებობს დეტალურად შემუშავებული და სამართლებრივად დადგენილი მექანიზმები, საქართველოს საპატრიარქოსთვის ტყის ფართობის გადაცემის პირობებთან დაკავშირებით.
მიუხედავად აღნიშნული ნაკლოვანებებისა, ანალიზი ღირებულია იმ თვალსაზრისით, რომ საშუალებას გვაძლევს დავინახოთ საპატრიარქოსთვის ტყის რესურსის საკუთრებაში გადაცემის უარყოფითი შედეგები ადგილობრივ დონეზე, რაც თეორიულად შესაძლოა კიდევ უფრო მასშტაბური იყოს, ვიდრე აქ არის წარმოდგენილი.
